Doorbraak in denken: “Mensen doen iets omdat ze het leuk vinden” – Harry Harlow

Doorbraak in denken: mensen doen iets omdat ze er zin in hebben

De gangbare wetenschap zei (en zegt dat nog steeds) dat mensen energie krijgen en dingen doen doordat zij daartoe geprikkeld worden. Volgens experimenteel onderzoek van de psycholoog Harry Harlow in de jaren vijftig probeerden aapjes puzzels niet op te lossen omdat ze daartoe gestimuleerd werden, maar omdat ze er zin in hadden.

Impact: inzicht in wat mensen echt motiveert

Ook al werden zijn bevindingen toentertijd genegeerd, zijn theorie heeft inmiddels brede navolging, zeker ook bij bedrijven die wij als positieve uitzonderingen kwalificeren. Het onderzoek van Harlow is een belangrijke pijler voor de Zelfdeterminatietheorie van Edward Deci en Richard Ryan. Kern van deze theorie is de gedachte dat mensen van nature nieuwsgierig, actief en gemotiveerd zijn. Mensen willen een actieve bijdrage leveren en het verschil maken. Om dit te kunnen doen hebben ze behoefte aan autonomie, competentie en verbinding vanuit een purpose.

In de jaren dertig van de vorige eeuw bestudeerde de Amerikaanse psycholoog Harry Harlow met een onderzoeksteam het lerend vermogen van resusaapjes. Voor de laboratorium-experimenten had het team een eenvoudige mechanische puzzel ontwikkeld. Om deze op te lossen, moesten de aapjes een paar stappen doorlopen: ze moesten een pin uittrekken, een haak losmaken en een plaatje optillen. Om de aapjes eraan te laten wennen, was de puzzel verschillende weken in hun kooi geplaatst. Tegen alle verwachtingen van de onderzoekers in, waren de aapjes niet bang voor het nieuwe voorwerp, maar gingen er meteen enthousiast mee aan de slag. Zonder enige aanwijzing of aanmoediging van het onderzoeksteam speelden ze ermee en werkten geconcentreerd aan het oplossen van de puzzel. Ze leken er plezier in te hebben. Bovendien werden ze er steeds handiger in.

Op een gegeven moment konden ze drie puzzels binnen een minuut oplossen. Dit gedrag druiste in tegen de destijds gangbare theorieën over de drijfveren van gedrag. Volgens deze theorieën werd gedrag ofwel gestimuleerd door innerlijke behoeften zoals eten of drinken ofwel door externe prikkels zoals beloning en straf. Vooral die laatste factor was in de ogen van wetenschappers van groot belang. Toonaangevende publicaties toonden aan dat leerprestaties van scholieren stegen naarmate ze hogere beloningen in het vooruitzicht werden gesteld. Bij ‘zijn ‘aapjes’ zag Harlow juist het tegenovergestelde: zonder dat hun lichaam erom vroeg en zonder dat een beloning in het vooruitzicht was gesteld, gingen ze met de puzzels aan de gang. Puur omdat ze er zin in hadden.

Het idee dat beloningen de motivatie kunnen ondermijnen, was ondenkbaar

In vervolgonderzoek probeerde hij een logische hiërarchie te bepalen in de drie drijfveren. De verwachting was dat de behoefte aan eten of een beloning sterker zou zijn dan de innerlijke drive om een puzzel op te lossen. Om dit aan te tonen, werden de aapjes een etmaal uitgehongerd. Daarna kregen ze een lekkernij voorgeschoteld wanneer ze de puzzel goed oplosten. Wat bleek? De aapjes toonden weinig animo om iets te doen. Ze waren passief en lusteloos. De puzzels leken ze niet te interesseren. Bovendien maakten ze beduidend meer fouten bij het oplossen ervan. ‘De introductie van voedsel als beloning bleek de prestaties te ontwrichten’, schreef Harlow op plechtige toon.

Tot dan toe was in de literatuur nooit melding gedaan van soortgelijke bevindingen. Dat zou voorlopig ook zo blijven. Harlows bevindingen pasten niet bij het mensbeeld van psychologen en andere wetenschappers. Een beeld dat mensen beschouwt als rationele, calculerende wezens die zich laten leiden door externe prikkels, zoals bonussen en targets. Het verhaal van Harlow paste niet in het gangbare plaatje en kreeg daardoor geen aandacht. Totdat Edward Deci en Richard Ryan met hun Zelfdeterminatietheorie kwamen.